Nie dajcie sobie tego wmówić
Do niedawna głównym wrogiem reform klimatycznych były korporacje, które przez lata blokowały je dezinformacją i...
Szare klocki, szklane klatki, depresyjne budynki niszczące ludzkiego ducha – krytykom architektury nowoczesnej nie brakuje...
W Polsce trwa uśmiechnięta czystka. A może nawet – kto wie? – aksamitna rabacja… Co prawda nie brak malkontentów,...
Znaczna część zachodniej lewicy tkwi w przeświadczeniu, że trzeba możliwie szybko dogadać się z Rosją. My ciągle powtarzamy, że to niemożliwe,...
B. Gajdzik, A. Janociński, A. Magiera: Jak się zakłada związek w instytucji kultury?
Tomasz Kozak: Na pohybel wielonarodowym wampirom. Jakiej popkultury potrzebuje lewica
Paweł Jędral: Diuna jak Palestyna
Agnieszka Wiśniewska: Kos. Bohater z podręcznika, który został ziomkiem
Galopujący Major: "1670" - serial, który może odmienić polską telewizję
Jarosław Pietrzak: Napoleon, któremu o nic nie chodziło
Rozważania o wieku XX bliższe będą czytelnikom z drugiej grupy – tym, którzy ufnie zawierzyli, że dojrzałość i starość mogą przynieść w darze, poza ciepłem ironii i ponurą zgorzkniałością, również rozum. Tym, dla których piękno i mądrość dzieł Platona objawia się przede wszystkim w późnych Prawach. Przywołanie greckiego myśliciela nie jest przypadkowe, gdyż w Rozważaniach… dwaj światowej sławy historycy, Tony Judt i Timothy Snyder, prowadzą swobodny dialog, a łączą ich nie tylko więzy przyjaźni, lecz także relacja mistrz – uczeń.
W rozmowie ważne jest zarówno to, co rozważane, jak i kwestia tego, kto prowadzi dialog. Rozważania… w formie swoistego pamiętnika mówionego zostały wymuszone postępującą chorobą Judta, która uniemożliwiła mu nawet samodzielne pisanie. Jego współrozmówca Timothy Snyder, znany z dzieł dotyczących dziejów Europy Środkowo-Wschodniej, to niewątpliwie idealny słuchacz, który nie rejestruje biernie słów swojego mistrza, lecz nieustannie skłania go do precyzowania wypowiedzi i rozpatrywania ich w szerszym kontekście. Właściwie odnieść można do Snydera opinię Oli Watowej o Miłoszu jako fascynującej osobowości, której inteligencja były stałą podnietą intelektualną – zmuszała i pozwalała pokonywać cierpienia Wata związane z jego dolegliwościami.
Nie sposób scharakteryzować postaci Judta, nie wikłając się jednocześnie w treść Rozważań…, gdyż ich tok podporządkowany jest linearnemu przedstawieniu jego losów. Każdy rozdział rozpoczyna się od krótkiego monologu dotyczącego życia tego wybitnego historyka, a dopiero później opowieść przemienia się w dialog dzięki umiejętnie wprowadzanym pytaniom Snydera. Judt szkicuje swoją drogę życiową, która szczególnie interesująca staje się w aspekcie intelektualnym – jego tożsamość kształtowała się w ośrodkach akademickich Anglii, Francji i USA, lecz także wyrastała jako sprzeciw bądź twórczy dialog względem syjonizmu, marksizmu, liberalizmu czy socjaldemokracji.
Prowadzenie rozważań dotyczących XX wieku z konieczności musi cechować się istotną wielowątkowością, dlatego w swej rozmowie Judt i Snyder podejmują imponującą liczbę zagadnień. Medytują oni m.in. nad właściwym sposobem uprawiania historii, kwestią Holokaustu, rolą USA we współczesnej polityce, receptami gospodarczymi, losem Unii Europejskiej, odpowiedzialnością intelektualistów za wielkie ideologie XX wieku czy słusznością polityki Izraela. Szczególnie warte uwagi są refleksje dotyczące modelu nauczania historii w szkołach i wagi samej historii jako czynnika integracji społecznej.
Tony Judt to intelektualista bezkompromisowy, o czym przekonali się czytelnicy jego Historii niedokończonej, dlatego w żaden sposób nie stara się osłabiać swoich tez, nawet jeśli wielu wydać mogłyby się one prowokacyjne. Nie waha się podjąć budzącego zawsze kontrowersje problemu Holokaustu i piętnować jego wulgarnej uniwersalizacji na potrzeby współczesnej polityki, ale także wskazywać, że dla ogromnej części świata Zagłada nie jest centralnym punktem historii.
Rozważania… nie są nieprzejrzystą dla laików dyskusją dwóch historyków o wydarzeniach XX wieku. Judt i Snyder prowadzą rozmowę dotyczącą tego, co w minionym wieku było wartościowe, co należałoby z niego ocalić. Stawiają wiele inspirujących pytań, ale przede wszystkim interesują ich odpowiedzi – ich dyskurs sięga do przeszłości, lecz celem jest diagnoza współczesności, nie tylko refleksja nad dziedzictwem, lecz także wykorzystanie go w możliwie najrozsądniejszy sposób. XX wiek uświadomił nam kruchość świata, w którym żyjemy, dlatego tak ważne są ścisłość pojęć, którymi się posługujemy, troska o jakość debaty publicznej, niebagatelna rola osób w nią zaangażowanych, waga historii w kształtowaniu społeczeństw, a także niezależność intelektualistów i ich odpowiedzialność za dokonywane wybory.
Tony Judt w swoim życiu stopniowo odchodził od zagadnień stricte historycznych, podejmując refleksję nad współczesną polityką, gospodarką oraz kulturą m.in. w książkach Źle ma się kraj i Wielkie złudzenie? Esej o Europie. Często zabierał głos w debatach toczących się w przestrzeni publicznej, na przykład niezwykle krytycznie odnosząc się do rozpoczęcia wojny w Iraku przez Amerykanów. Rozważania… stanowią z pewnością zwieńczenie tej drogi, swoisty testament intelektualny będący jednocześnie próbą samoidentyfikacji jako moralisty i socjaldemokraty. Liczne uwagi autotematyczne wskazują jednak, że Judt miał świadomość koniecznej bezowocności dysputy, którą prowadził ze Snyderem, gdyż powstała książka to jedynie list w butelce, który wyłowi i przeczyta z uwagą zaledwie garstka czytelników. Cóż, niewykluczone, że tylko tyle może z pożytkiem uczynić intelektualista – wobec wszechobecnej gadaniny spędzić czas na rozmowie.
Tony Judt, Timothy Snyder, Rozważania o wieku XX, przeł. Paweł Marczewski, Rebis, Poznań 2013.
Bartek Maciejewski
Recenzja ukazała się pierwotnie w serwisie Literatki.com
